Η σοσιαλιστική μεταβολή του ανθρώπου

Η σοσιαλιστική μεταβολή του ανθρώπου

Λεβ Βιγκότσκι - μετάφραση Γιώργος Παπανικολάου

γραμμένο το 1930

  Η επιστημονική ψυχολογία έχει εγκαθιδρύσει σαν τη βασική θέση της το γεγονός ότι ο σύγχρονος ψυχολογικός τύπος ανθρώπου είναι ένα προϊόν δύο εξελικτικών γραμμών. Απ τη μια, αυτός ο σύγχρονος τύπος ανθρώπινης ύπαρξης αναπτύχθηκε σε μια μακριά διαδικασία της βιολογικής εξέλιξης απ’ την οποία τα βιολογικά είδη χόμο σάπιενς αναδείχθηκαν, με όλα τα έμφυτα χαρακτηριστικά τους απ το σημείο της άποψης της κατασκευής του σώματος, των λειτουργιών των διαφόρων οργάνων και κάποιων τύπων ανακλαστικών και ενστικτώδους δραστηριότητας, που έχουν γίνει σταθερά κληρονομικά και που περνούν από γενιά σε γένια.

  Αλλά μαζί με την αρχή της κοινωνικής και ιστορικής ανθρώπινης ζωής και τις θεμελιώδεις αλλαγές στις συνθήκες στις οποίες έπρεπε να προσαρμοστούν, ο ίδιος ο χαρακτήρας της επακόλουθης διαδικασίας της ανθρώπινης εξέλιξης επίσης άλλαξε ριζικά. 

  Στο μέτρο που ο καθένας μπορεί να κρίνει στη βάση του διαθέσιμου πραγματικού υλικού, που έχει επιτευχθεί κυρίως με τη σύγκριση των βιολογικών τύπων των πρωτόγονων ανθρώπων στα πιο πρώιμα στάδια της πολιτιστικής τους ανάπτυξης με τους αντιπροσώπους των περισσότερο πολιτιστικά ανεπτυγμένων φυλών, στο μέτρο που αυτή η ερώτηση μπορεί να επιλυθεί με την σύγχρονη ψυχολογική θεωρία, υπάρχουν ισχυροί λόγοι να υποθέσουμε ότι ο βιολογικός ανθρώπινος τύπος έχει αλλάξει αξιοσημείωτα λίγο κατά τη διάρκεια της διαδρομής της ιστορικής ανάπτυξης του ανθρώπου. Δεν είναι φυσικά, ότι η βιολογική εξέλιξη έχει σταματήσει και ότι το είδος «άνθρωπος» είναι ένα σταθερό, μη επιδεχόμενο σε αλλαγή, σταθερό σε ποσότητα, αλλά μάλλον ότι οι βασικοί νόμοι και οι ουσιαστικοί παράγοντες που κατευθύνουν τη διαδικασία της βιολογικής εξέλιξης έχουν υποχωρήσει στο φόντο και έχουν είτε τελείως αδυνατίσει ή έχουν γίνει ένα μειωμένο ή υποδεσπόζον τμήμα των νέων και περισσότερο σύνθετων νόμων που κατευθύνουν την ανθρώπινη κοινωνική εξέλιξη.

  Πράγματι ο αγώνας για επιβίωση και η φυσική επιλογή, οι δύο κατευθυντήριες δυνάμεις της βιολογικής εξέλιξης μέσα στον κόσμο των ζώων, χάνουν την αποφασιστική τους σημασία καθώς περνάμε στην ιστορική ανάπτυξη του ανθρώπου. Νέοι νόμοι, που ρυθμίζουν τη διαδικασία της ανθρωπινής ιστορίας και οι οποίοι καλύπτουν τη συνολική διαδικασία της υλικής και πνευματικής ανάπτυξης της ανθρωπινής κοινωνίας, τώρα εμφανίζονται.

   Καθώς ένα άτομο υπάρχει μόνο σαν κοινωνική ύπαρξη, σαν ένα μέλος κάποιας κοινωνικής ομάδας στο πλαίσιο της οποίας ακολουθεί την οδό της ιστορικής του ανάπτυξης, η σύνθεση της προσωπικότητάς του και η δομή της συμπεριφοράς του εξελίσσονται σε μια ποσότητα που εξαρτάται απ την κοινωνική εξέλιξη και της οποίας οι κύριες απόψεις προσδιορίζονται απ την τελευταία. Ήδη στις πρωτόγονες κοινωνίες, οι οποίες μόλις έκαναν τα πρώτα τους βήματα στο δρόμο της ιστορικής τους ανάπτυξης, η συνολική ψυχολογική σύνθεση των ατόμων μπορεί να ιδωθεί ότι εξαρτάται άμεσα από την ανάπτυξη της τεχνολογίας, τον βαθμό της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και από τη δομή αυτής της κοινωνικής ομάδας στην οποία ανήκουν τα άτομα. Έρευνα στο πεδίο της εθνικής ψυχολογίας παρήγαγε αδιάσειστες αποδείξεις ότι και οι δύο αυτοί παράγοντες, των οποίων η εγγενής αλληλεπίδραση έχει εγκαθιδρυθεί με τη θεωρία του ιστορικού υλισμού, είναι οι αποφασιστικοί παράγοντες όλης της ψυχολογίας του πρωτόγονου ανθρώπου. Πουθενά ωστόσο σύμφωνα με τον Πλεχάνοφ δεν φαίνεται αυτή η εξάρτηση της συνείδησης από τον τρόπο της ίδιας της εκδήλωσης της ζωής με έναν περισσότερο φανερό και άμεσο τρόπο από ότι το κάνει αυτό η ζωή του πρωτόγονου ανθρώπου. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι οι παράγοντες που μεσολαβούν μεταξύ της τεχνολογικής και της ψυχολογικής προόδου είναι πολύ ανεπαρκείς και πρωτόγονοι και αυτός είναι ο λόγος που αυτή η εξάρτηση μπορεί να παρατηρηθεί σχεδόν ακατέργαστη. Αλλά μια ακόμη περισσότερο περίπλοκη σχέση μεταξύ αυτών των δύο παραγόντων μπορεί να παρατηρηθεί σε μια υψηλά ανεπτυγμένη κοινωνία που έχει αποκτήσει μια σύνθετη ταξική δομή. Εδώ η επιρροή της βάσης πάνω στην ψυχολογική επιδομή του ανθρώπου εξελίσσεται σε όχι άμεση, αλλά διαμεσολαβούμενη από ένα μεγάλο αριθμό σύνθετων υλικών και πνευματικών παραγόντων.  Αλλά ακόμη και εδώ, ο βασικός νόμος της ιστορικής ανάπτυξης του ανθρώπου, ο οποίος διακηρύσσει ότι οι ανθρώπινες υπάρξεις είναι δημιουργήματα της κοινωνίας στην οποία ζουν και ότι αυτός αποτελεί τον προσδιοριστικό παράγοντα στον σχηματισμό των προσωπικοτήτων τους, παραμένει σε ισχύ. Με τον ίδιο τρόπο όπως η ζωή  μιας κοινωνίας δεν αποτελεί ένα απλό και ενιαίο σύνολο και η κοινωνία είναι υποδιαιρεμένη σε διαφορετικές τάξεις, έτσι, κατά τη διάρκεια οποιασδήποτε δοσμένης ιστορικής περιόδου, η σύνθεση των ανθρώπινων προσωπικοτήτων δεν μπορεί να λεχθεί ότι αντιπροσωπεύει κάτι ομοιογενές και ενιαίο και η ψυχολογία πρέπει να λάβει υπόψη της το βασικό γεγονός ότι η γενική θέση που έχει σχηματιστεί μέχρι τώρα, μπορεί να έχει μόνο ένα άμεσο συμπέρασμα, να επιβεβαιώσει το χαρακτήρα της τάξης, τη φύση της τάξης και τις ταξικές διακρίσεις που είναι υπεύθυνες για το σχηματισμό των ανθρώπινων τύπων. Οι διάφορες εσωτερικές αντιφάσεις που μπορεί να βρεθούν σε διάφορα κοινωνικά συστήματα βρίσκουν την έκφραση τους και στον τύπο της προσωπικότητας και στη δομή της ανθρώπινης ψυχολογίας σ αυτή την ιστορική περίοδο.

   Σε αυτές τις κλασικές περιγραφές της πρώιμης περιόδου του καπιταλισμού, ο Μαρξ συχνά επιμένει στο θέμα της φθοράς της ανθρώπινης προσωπικότητας η οποία προκαλείται απ’ την ανάπτυξη της καπιταλιστικής βιομηχανικής κοινωνίας, Στο ένα άκρο της κοινωνίας, η διαίρεση μεταξύ της πνευματικής και της φυσικής εργασίας, ο διαχωρισμός μεταξύ πόλης και χωριού, η σκληρή εκμετάλλευση της παιδικής και γυναικείας εργασίας, η φτώχεια και η αδυναμία μιας ελεύθερης και πλήρους ανάπτυξης όλου του ανθρώπινου δυναμικού, και στην άλλη άκρη, απραξία και πολυτέλεια. Όχι μόνο όλο αυτό καταλήγει στο να διαφοροποιηθεί ο απλός ανθρώπινος τύπος και να διασπαστεί σε διάφορους ξεχωριστούς κοινωνικούς ταξικούς τύπους που στέκονται σε οξεία αντίθεση ο ένας με τον άλλο, αλλά επίσης στη φθορά και την παραμόρφωση της ανθρώπινης προσωπικότητας και της υποταγής της σε ακατάλληλη, μονόπλευρη ανάπτυξη όλων αυτών των διαφορετικών ποικιλιών του ανθρώπινου τύπου.

  «Συγχρόνως με την διαίρεση της εργασίας», λέει ο Ένγκελς, «ο άνθρωπος ο ίδιος διασπάστηκε». Σύμφωνα με τον Ριαζάνοφ, «κάθε τύπος υλικής παραγωγής εξειδικεύει μερικές κοινωνικές διαιρέσεις της εργασίας, και αυτό είναι υπεύθυνο για την πνευματική διαίρεση της εργασίας. Με αρχή ήδη την φθορά της πρωτόγονης κοινωνίας, μπορούμε να παρατηρήσουμε επιλογή ενός αριθμού πνευματικών και οργανωτικών λειτουργιών σε ειδικά διαστήματα και υποδιαστήματα μέσα στο σχήμα της κοινωνικής διαίρεσης της εργασίας». Ο Ένγκελς λέει επιπλέον:

  «Ήδη η πρώτη κύρια διαίρεση της εργασίας, η διαίρεση της πόλης απ το χωριό, καταδίκασε τον αγροτικό πληθυσμό σε χιλιετίες πνευματικού λήθαργου, και τους κατοίκους διαμερισμάτων της πόλης σε υποδούλωση, τον καθένα από την ιδιαίτερη του εργασία. Αυτό κατέστρεψε τη βάση για πνευματική ανάπτυξη για τον πρώτο, για φυσική ανάπτυξη για τον τελευταίο. Εάν ένας χωρικός είναι κύριος της γης του και ο τεχνίτης της τέχνης του, τότε σε όχι μικρότερο βαθμό η γη εξουσιάζει τον χωρικό και η τέχνη τον τεχνίτη. Η διαίρεση της εργασίας έχει διασπάσει τον ίδιο τον άνθρωπο. Όλες οι απομένουσες φυσικές και πνευματικές ικανότητες έχουν θυσιαστεί για χάρη της ανάπτυξης μόνο ενός τύπου δραστηριότητας.

  «Αυτός ο εκφυλισμός του ανθρώπου αυξάνει στον ίδιο βαθμό με την διαίρεση

της εργασίας, που φθάνει στο υψηλότερο επίπεδο στην βιομηχανία. Η βιομηχανία διασπά την τέχνη σε κλασματικές λειτουργίες και αναθέτει κάθε μία από αυτές σε έναν ξεχωριστό εργαζόμενο καθώς η κλίση της ζωής του και τον δένει σε μια ξεχωριστή κλασματική λειτουργία, σε ένα ειδικό εργαλείο της εργασίας για το υπόλοιπο της ζωής του…

  «Και δεν είναι μόνο οι εργαζόμενοι, αλλά επίσης οι τάξεις που τους εκμεταλλεύονται άμεσα ή έμμεσα, που υποδουλώνονται από τα εργαλεία της δουλειάς τους, σαν αποτέλεσμα της διαίρεσης της εργασίας: η μικρή αστική τάξη, από το κεφάλαιο τους και την επιθυμία για κέρδος, ο δικηγόρος από τις απολιθωμένες δικονομικές ιδέες του που τον κυβερνούν σαν μια ανεξάρτητη δύναμη, «οι μορφωμένες τάξεις» γενικά, από τους ιδιαίτερους τοπικούς περιορισμούς τους και μονοπλευρικότητες, τις φυσικές τους ανεπάρκειες και την πνευματική μυωπία. Αυτοί είναι σακατεμένοι απ’ την εκπαίδευσή τους που τους εκπαιδεύει για κάποια ειδικότητα, από την εφόρου ζωής υποδούλωσή τους σε αυτή την ειδικότητα, ακόμη και αν αυτή την ειδικότητα δεν την εξασκήσουν καθόλου».

  Αυτό είναι που ο Ένγκελς έγραψε στο Αντιντίρινγκ. Εμείς πρέπει να προχωρήσουμε από τη βασική υπόθεση ότι η πνευματική παραγωγή προσδιορίζεται από τον τύπο της υλικής παραγωγής.

  «Έτσι, για παράδειγμα, ένας διαφορετικός τύπος πνευματικής παραγωγής από τον τύπο που ήταν κυρίαρχος κατά τη διάρκεια του μεσαίωνα ταιριάζει με τον καπιταλισμό. Κάθε ιστορικά προσδιορισμένος τύπος υλικής παραγωγής έχει τον αντίστοιχο τύπο πνευματικής παραγωγής, και αυτός, αντίστοιχα, δείχνει ότι η ανθρώπινη ψυχολογία, που είναι το άμεσο όργανο αυτής της πνευματικής παραγωγής, παίρνει την ειδική της μορφή σε κάποιο στάδιο της ανάπτυξης». 

  Αυτό το βαρύτατο πλήγμα των ανθρώπινων υπάρξεων, αυτή η μονόπλευρη και παραμορφωμένη ανάπτυξη των διαφόρων ικανοτήτων τους που ο Ένγκελς περιγράφει, και η οποία εμφανίζεται μαζί με την διαίρεση της πόλης και του χωριού, αναπτύσσεται με τεράστιο ρυθμό υπό την επίδραση της τεχνολογικής διαίρεσης της εργασίας. Ο Ένγκελς γράφει:

  “Όλη η γνώση, η διορατικότητα και η βούληση που ο ανεξάρτητος χωρικός και ο τεχνίτης αναπτύσσουν καίτοι σε μικρή κλίμακα, όπως ο πρωτόγονος που δημιουργεί όλη την τέχνη του πολέμου που συνίσταται από την εξάσκηση της προσωπικής του δεξιοτεχνίας- αυτές οι ικανότητες τώρα απαιτούνται μόνο για το εργαστήριο σαν σύνολο. Οι πνευματικές ικανότητες της παραγωγής προεκτείνονται σε μια κατεύθυνση, διότι εξανεμίζονται σε πολλές άλλες. Ό,τι χάνεται από το συνεργείο εργαζομένων συγκεντρώνεται στο κεφάλαιο που τους απασχολεί. Αυτό είναι ένα αποτέλεσμα της διαίρεσης της εργασίας στη βιομηχανία που ο εργαζόμενος αντικρίζει πρόσωπο με πρόσωπο τις πνευματικές ικανότητες της υλικής διαδικασίας της παραγωγής, σαν η ιδιοκτησία ενός άλλου, και σαν μια κυρίαρχη δύναμη. Αυτή η διαδικασία της διαίρεσης αρχίζει στην απλή συνεργασία, όπου οι καπιταλιστές αντιπροσωπεύουν απέναντι στον απλό εργαζόμενο την μοναδικότητα και τη θέληση της κοινωνικής εργασίας. Αυτή αναπτύσσεται στη βιομηχανία η οποία σακατεύει τον εργάτη σε έναν μερικό εργάτη. Ολοκληρώνεται στη μεγάλης κλίμακας βιομηχανία, η οποία, χωρίζει την επιστήμη σαν μια παραγωγική δυνατότητα απ την εργασία και την ωθεί στην υπηρεσία του κεφαλαίου”.

  Σαν ένα αποτέλεσμα της προόδου του καπιταλισμού, η ανάπτυξη της υλικής παραγωγής συγχρόνως έφερε μαζί της την προοδευτική διαίρεση της εργασίας και την σταθερά αναπτυσσόμενη στρεβλή ανάπτυξη του ανθρώπινου δυναμικού. Eάν στη μανιφακτούρα και την χειρωνακτική εργασία υ εργάτης κάνει χρήση των εργαλείων του, τότε σε ένα εργοστάσιο γίνεται ο υπηρέτης της μηχανής. Ο Μαρξ λέει ότι στην προηγούμενη περίπτωση αυτός εκκινεί την κίνηση του εργαλείου του. αλλά εδώ αυτός ωθείται να ακολουθήσει την κίνηση του. Οι εργαζόμενοι μετατρέπονται σε «ζωντανές επεκτάσεις των μηχανών» και αυτό που προκύπτει είναι «μια θλιβερή μονοτονία του ατέλειωτου μαρτυρίου της εργασίας», η οποία λέι ο Μαρξ είναι το χαρακτηριστικό εκείνης της περιόδου στην ανάπτυξη του καπιταλισμού την οποία αυτός περιγράφει. Αυτός είναι δεμένος σε μια ειδική λειτουργία και σύμφωνα με τον Μαρξ αυτή τον μετατρέπει «από έναν εργαζόμενο σε μια ανωμαλία και τεχνητά του καλλιεργεί μόνο μια ικανότητα ενώ καταπιέζει όλο τον υπόλοιπο πλούτο των παραγωγικών κλίσεων του και ταλέντων».

  Στην εποχή μας. η παιδική εργασία αντιπροσωπεύει ένα ιδιαίτερα φρικαλέο παράδειγμα της παραμόρφωσης της ανθρώπινης ψυχολογικής ανάπτυξης. Στην επιδίωξη της φθηνής εργασίας και λόγω της ακραίας απλοποίησης των ξεχωριστών λειτουργιών τις οποίες ο εργάτης πρέπει να φέρει σε πέρας, η μεγάλης κλίμακας επιστράτευση των παιδιών γίνεται δυνατή και αυτό καταλήγει σε μια επιβραδυνόμενη ή σε μια τελείως μονόπλευρη και στρεβλή ανάπτυξη που συμβαίνει στην περισσότερο ευαίσθητη ηλικία όταν η προσωπικότητα του προσώπου σχηματίζεται. Η κλασική έρευνα του Μαρξ είναι γεμάτη από παραδείγματα της «πνευματικής στειρότητας» , «της φυσικής και πνευματικής κατάπτωσης», «του μετασχηματισμού των ανώριμων ανθρώπινοι υπάρξεων σε μηχανές για την παραγωγή της υπεραξίας» και παρουσιάζει μια παραστατική εικόνα της όλης διαδικασίας η οποία καταλήγει σε μια κατάσταση όπου «ο εργαζόμενος υπάρχει για χάρη της παραγωγικής διαδικασίας και όχι η παραγωγική διαδικασία για χάρη του εργαζόμενου».

  Ωστόσο, όλοι αυτοί οι αρνητικοί παράγοντες δεν δίνουν μια ολοκληρωμένη εικόνα του πως η διαδικασία της ανθρώπινης ανάπτυξης επηρεάζεται απ την γρήγορη ανάπτυξη της βιομηχανίας. Όλες αυτές οι επιζήμιες επιδράσεις δεν είναι εγγενείς στη μεγάλης κλίμακας βιομηχανία, αλλά στην καπιταλιστική οργάνωση, η οποία βασίζεται στην εκμετάλλευση των τεράστιων μαζών του πληθυσμού και η οποία έχει καταλήξει σε μια κατάσταση όπου, αντί κάθε νέο βήμα προς την κατανίκηση της φύσης από τις ανθρώπινες υπάρξεις, κάθε νέο επίπεδο στην ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων της κοινωνίας, δεν έχει μόνο αποτύχει να ανυψώσει την ανθρωπότητα σαv όλο και κάθε ατομική ανθρώπινη προσωπικότητα σ ένα ψηλότερο επίπεδο, αλλά αυτή έχει οδηγήσει σε μια ακόμη βαθύτερη χειροτέρεψη της ανθρώπινης προσωπικότητας και του αναπτυσσόμενου δυναμικού της.

  Ενώ παρατηρούν τα δυσμενή αποτελέσματα της διαδικασίας πολιτιστικής προόδου των ανθρώπινων υπάρξεων, οι φιλόσοφοι όπως ο Ρουσσώ και ο Τολστόι δεν μπορούσαν να δουν κάποια άλλη λύση παρά μια επιστροφή στην πλήρη και καθαρή ανθρώπινη φύση. Σύμφωνα με τον Τολστόι το ιδανικό μας δεν βρίσκεται μπροστά μας αλλά πίσω μας. Μ αυτή τη λογική, απ την άποψη αυτού του αντιδραστικού ρομαντισμού, οι αρχικές περίοδοι της ανάπτυξης της ανθρώπινης κοινωνίας εμφανίζονται σαν το ιδανικό αυτό για το οποίο η ανθρωπότητα θα έπρεπε να παλεύει. Και πράγματι, μια βαθύτερη ανάλυση των οικονομικών και ιστορικών τάσεων που ρυθμίζουν την ανάπτυξη του καπιταλισμού, δείχνει ότι αυτή η δυσμενής διαδικασία της ανθρωπινής φύσης που συζητήθηκε παραπάνω, είναι ενυπάρχουσα όχι μόνο σ αυτό καθαυτό το γεγονός της ανάπτυξης της μεγάλης κλίμακας βιομηχανίας, αλλά στον ειδικό καπιταλιστικό τύπο της οργάνωσης της κοινωνίας.

  Η πιο θεμελιώδης και σημαντική αντίφαση σ ολόκληρη αυτή την κοινωνική δομή συνίσταται απ το γεγονός ότι, μέσα σ αυτή, κάτω από μια αδυσώπητη πίεση, αναπτύσσονται δυνάμεις και δημιουργούνται προϋποθέσεις για αυτή την καταστροφή και αντικατάσταση με μια νέα τάξη, που βασίζεται στην απουσία της εκμετάλλευσης ανθρώπου από άνθρωπο. Περισσότερο από μια φορά, ο Μαρξ αποδεικνύει πως η εργασία από μόνη της ή η μεγάλης κλίμακας βιομηχανία από μόνη της δεν σακατεύει απαραίτητα την ανθρώπινη φύση, όπως ένας οπαδός του Ρουσσώ ή του Τολστόι θα υπέθετε, αλλά. αντίθετα, αυτή περιέχει μέσα της αστείρευτες δυνατότητες για την ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας.

  Αυτός λέει, «όπως μπορεί να διαπιστωθεί απ τις λεπτομέρειες που δίνονται από τον Ρόμπερτ Όουεν, έχει αναπτυχθεί μια σοδειά ενός μελλοντικού εκπαιδευτικού συστήματος, που θα συνδυάζει την παραγωγική εργασία με την σχολική και φυσική εκπαίδευση για όλα τα παιδιά πάνω από μια ηλικία, όχι μόνο σαν μια μέθοδο αύξησης της κοινωνικής παραγωγής, αλλά σαν την μόνη μέθοδο παραγωγής καλοσχηματισμένων εκπαιδευμένων ανθρώπινων υπάρξεων». Έτσι η συμμετοχή των παιδιών στη βιομηχανία, η οποία κάτω από το καπιταλιστικό σύστημα, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια της περιόδου της ανάπτυξης του καπιταλισμού που περιγράφηκε, είναι η πηγή της φυσικής και πνευματικής εξαχρείωσης, περιέχει σπορές για ένα μελλοντικό εκπαιδευτικό σύστημα το ίδιο και μπορεί να αποδειχθεί ότι είναι ένας υψηλότερος τύπος δημιουργίας μιας νέας μορφής ανθρώπινης ύπαρξης. Η ανάπτυξη της μεγάλης κλίμακας βιομηχανίας από μόνη της κάνει απαραίτητη τη δημιουργία μιας νέου τύπου ανθρώπινης εργασίας και μιας νέου τύπου ανθρώπινης ύπαρξης που θα είναι ικανή να διεξάγει αυτές τις νέες μορφές εργασίας. «Η φύση της μεγάλης κλίμακας βιομηχανίας καθορίζει μια τροποποιούμενη εργασία. Μια συνεχής αλλαγή των λειτουργιών και μια πλήρης κινητικότητα για τον εργαζόμενο» λέει ο Μαρξ. «Το άτομο που έχει μεταβληθεί σ ένα κλάσμα, ο απλός κομιστής μιας κλασματικής κοινωνικής λειτουργίας, θα αντικατασταθεί από ένα πλήρως ανεπτυγμένο άτομο για το οποίο οι διάφορες κοινωνικές λειτουργίες αναπαριστούν μεταβαλλόμενες μορφές των δραστηριοτήτων του».

  Έτσι φαίνεται ότι όχι μόνο ο συνδυασμός της βιομηχανικής εργασίας με την εκπαίδευση θα αποδειχθεί ότι είναι ένα μέσο δημιουργίας πλήρως ανεπτυγμένων ανθρώπων, αλλά ότι επίσης θα σημαίνει ότι ο τύπος του προσώπου που θα απαιτείται να εργαστεί σ αυτή την υψηλά ανεπτυγμένη βιομηχανική διαδικασία θα διαφέρει ουσιαστικά απ τον τύπο του προσώπου που συνηθίζονταν να είναι το προϊόν της παραγωγικής εργασίας κατά τη διάρκεια της πρώιμης περιόδου της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Σύμφωνα μ αυτό το τέλος της καπιταλιστικής περιόδου παρουσιάζει μια χτυπητή αντίθεση σε σχέση με την αρχή του. Εάν στην αρχή το άτομο μετασχηματιζότανε σε ένα κλάσμα, στον εκτελεστή μιας κλασματικής λειτουργίας, σε μια ζωντανή επέκταση της μηχανής, έπειτα στο τέλος αυτού, οι ίδιες οι απαιτήσεις της βιομηχανίας απαιτούν ένα πλήρως ανεπτυγμένο, ευέλικτο πρόσωπο, που θα είναι ικανό ν αλλάζει τις μορφές εργασίας και να οργανώνει την παραγωγική διαδικασία και να την ελέγχει.

  Δεν έχει σημασία πιο από τα ατομικά χαρακτηριστικά που χαρακτηρίζει τον ανθρώπινο ψυχολογικό τύπο κατά τη διάρκεια είτε των πρώιμων είτε των όψιμων περιόδων της ανάπτυξης του καπιταλισμού επιλέξουμε, παντού θ αντιμετωπίσουμε μια διπλή σημασία και έναν διπλό χαρακτήρα κάθε κρίσιμου χαρακτηριστικού. Η πηγή της υποβάθμισης της προσωπικότητας στον καπιταλιστικό τύπο της βιομηχανίας, επίσης περιέχει μέσα της τη δυνατότητα για μια άπειρη ανάπτυξη της προσωπικότητας.

  Για να δώσουμε ένα παράδειγμα, ας υποθέσουμε εξετάζοντας τις εργασιακές συνθήκες όπου και τα δύο φύλλα και όλες οι ηλικίες πρέπει να εργάζονται μαζί. «Η σύνθεση όλου του προσωπικού των εργαζόμενων από πρόσωπα και των δύο φύλλων και όλων των ηλικιών...» λέει ο Μαρξ, «πρέπει, αντίθετα, κάτω από τις κατάλληλες περιστάσεις, να μετασχηματιστεί σε μια πηγή ανθρώπινης ανάπτυξης».

  Από αυτό μπορεί να φανεί ότι η ανάπτυξη της μεγάλης κλίμακας βιομηχανίας περιέχει μέσα της κρυμμένες δυνατότητες για την ανάπτυξη της ανθρώπινης προσωπικότητας και ότι είναι μόνο η καπιταλιστική μορφή οργάνωσης της βιομηχανικής διαδικασίας που είναι υπεύθυνη για το γεγονός ότι όλες αυτές οι δυνάμεις ασκούν μια μονόπλευρη και δυσμενή επίδραση, που εμποδίζει την προσωπική ανάπτυξη.

  Σε μια από τις πρώιμες εργασίες του, ο Μαρξ λέει ότι εάν η ψυχολογία θέλει να γίνει μια πραγματικά σοβαρή επιστήμη, πρέπει να μάθει να διαβάζει το ιστορικό βιβλίο της υλικής βιομηχανίας το οποίο περιλαμβάνει «τις ουσιαστικές δυνάμεις του ανθρώπου» και η οποία η ίδια είναι μια χειροπιαστή ενσάρκωση της ανθρώπινης ψυχολογίας. Όπως συμβαίνει, ολόκληρη η εσωτερική τραγωδία του καπιταλισμού συνίσταται στο γεγονός ότι τον καιρό που αυτή η επιδίωξη, δηλαδή η αντικειμενοστραφής ψυχολογία του ανθρώπου, η οποία περιέχει μέσα της άπειρες δυνατότητες για επικράτηση πάνω στη φύση και ανάπτυξη της ίδιας της της φύσης, αναπτύχθηκε μ έναν γρήγορο ρυθμό, η πραγματική πνευματική του ζωή υποβαθμίστηκε και προχώρησε μέσω της διαδικασίας την οποία ο Ένγκελς τόσο γραφικά απεικονίζει σαν το σακάτεμα του ανθρώπου.

  Αλλά η ουσία όλου αυτού του ζητήματος συνίσταται στο γεγονός ότι αυτή η διπλή επίδραση των εγγενών παραγόντων στη μεγάλης κλίμακας βιομηχανία πάνω στην ανθρώπινη ατομική ανάπτυξη, αυτή η εσωτερική αντίφαση του καπιταλιστικού συστήματος, δεν μπορεί να λυθεί χωρίς την καταστροφή του καπιταλιστικού συστήματος οργάνωσης της βιομηχανίας. Μ αυτή την έννοια, η επιμέρους αντίφαση που ήδη έχουμε μνημονεύσει, μεταξύ της αναπτυσσόμενης δύναμης του ανθρώπου και της υποβάθμισης του, η οποία αναπτύσσεται παράλληλα, μεταξύ της αυξανόμενης κυριαρχίας του πάνω στη φύση και της ελευθερίας απ τη μια μεριά και της υποδούλωσής του και της αυξανόμενης εξάρτησης από τα πράγματα που παράγονται από τον ίδιο, απ την άλλη- θέλουμε να επαναλάβουμε ότι αυτή η αντίφαση αντιπροσωπεύει μόνο ένα τμήμα μιας πολύ περισσότερο γενικής και περιληπτικής αντίφασης η οποία κείται, στη βάση του όλου καπιταλιστικού συστήματος. Αυτή η γενική αντίφαση μεταξύ της ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων και της κοινωνικής ρύθμισης που ήταν σε αντιστοιχία με το επίπεδο της ανάπτυξης αυτών των παραγωγικών δυνάμεων, θα λυθεί με την σοσιαλιστική επανάσταση και μια μετάβαση σε μια νέα κοινωνική ρύθμιση και ένα νέο τύπο οργάνωσης των κοινωνικών σχέσεων.

  Σε παραβολή μ αυτή τη διαδικασία, μια αλλαγή στην ανθρώπινη προσωπικότητα και μια μεταβολή του ίδιου του ανθρώπου πρέπει αναπόφευκτα να συμβεί. Αυτή η μεταβολή έχει τρεις βασικές ρίζες. Η πρώτη από αυτές συνίσταται από αυτό καθ’ αυτό το γεγονός της καταστροφής των καπιταλιστικών μορφών οργάνωσης και παραγωγής και των μορφών της ανθρώπινης κοινωνικής και πνευματικής ζωής που θα προκύψουν πάνω στην υποδομή τους. Μαζί με τον μαρασμό της καπιταλιστικής ρύθμισης, όλες οι δυνάμεις που καταπιέζουν τον άνθρωπο και τον κάνουν να είναι σκλάβος στις μηχανές και οι οποίες παρεμβαίνουν στην ελεύθερη ανάπτυξη του επίσης θα καταρρεύσουν, θα εξαφανιστούν και θα καταστραφούν. Μαζί με την απελευθέρωση των πολλών εκατομμυρίων ανθρώπινων υπάρξεων από την καταπίεση, θα έρθει η απελευθέρωση της ανθρώπινης προσωπικότητας από τα δεσμά της που καταστέλλουν την ανάπτυξή της αυτή είναι η πρώτη πηγή - η απελευθέρωση του ανθρώπου.

  Η δεύτερη πηγή απ την οποία πηγάζει η μεταβολή του ανθρώπου διαμένει στο γεγονός ότι την ίδια ώρα που τα παλιά δεσμά εξαφανίζονται, ένα τεράστιο θετικό δυναμικό παρουσιάζεται στη μεγάλης κλίμακας βιομηχανία, η διαρκώς αναπτυσσόμενη δύναμη των ανθρώπων πάνω στη φύση, θ απελευθερωθεί και θα γίνει ενεργή. Όλα τα χαρακτηριστικά που συζητήθηκαν παραπάνω, με το πιο λαμπερό παράδειγμα να είναι η εντελώς νέα μορφή της δημιουργίας ενός μέλλοντος βασισμένου στον συνδυασμό της φυσικής και πνευματικής εργασίας, θα χάσουν το διπλό τους χαρακτήρα και θα αλλάξει η διάταξη της επιρροής τους με έναν θεμελιώδη τρόπο. Όπου προηγούμενα, οι δράσεις τους κατευθύνονταν ενάντια στους ανθρώπους, τώρα αρχίζουν να εργάζονται για χάρη τους. Από τον προηγούμενο ρόλο τους σαν εμπόδια, τώρα μετατρέπονται σε ισχυρές κινητήριες δυνάμεις της ανάπτυξης της ανθρώπινης προσωπικότητας. Τελικά, η τρίτη πηγή που θέτει σε εφαρμογή την μεταβολή του ανθρώπου είναι η αλλαγή στις ίδιες τις κοινωνικές σχέσεις μεταξύ των ατόμων. Εάν οι σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων υφίστανται μια αλλαγή, τότε παράλληλα με αυτές οι ιδέες, τα πρότυπα της συμπεριφοράς, οι απαιτήσεις και οι προτιμήσεις υπόκεινται επίσης σε αλλαγή. Όπως έχει διαπιστωθεί με ψυχολογική έρευνα, η ανθρώπινη προσωπικότητα σχηματίζεται βασικά κάτω απ την επίδραση των κοινωνικών σχέσεων, δηλαδή το σύστημα το οποίο είναι ένα μέρος του. από την προέλαση της πρωιμότερης παιδικής ηλικίας. «Η σχέση μου με το περιβάλλον μου», λέει ο Μαρξ, «είναι η συνείδηση μου». Μια θεμελιώδης αλλαγή του όλου συστήματος αυτών των σχέσεων του οποίου ο άνθρωπος είναι ένα τμήμα, επίσης αναπόφευκτα οδηγεί σε μια αλλαγή στη συνείδηση, μια αλλαγή στην όλη συμπεριφορά του ανθρώπου. Είναι η εκπαίδευση που θα παίξει τον κεντρικό ρόλο στον μετασχηματισμό του ανθρώπου αυτό τον δρόμο του συνειδητού κοινωνικού σχηματισμού των νέων γενιών, η βασική μορφή για την μεταβολή του ιστορικού ανθρώπινου τύπου. Οι νέες γενιές και οι νέες μορφές της εκπαίδευσης τους αντιπροσωπεύουν τον κύριο δρόμο τον οποίο η ιστορία θα ακολουθήσει ενώ δημιουργεί τον νέο τύπο του ανθρώπου». Μ αυτή την έννοια, ο ρόλος της κοινωνικής και της πολυτεχνικής εκπαίδευσης είναι εξαιρετικά σημαντικός. Όπως συμβαίνει, οι βασικές ιδέες οι οποίες ενισχύουν την πολυτεχνική εκπαίδευση, συνίστανται από μια προσπάθεια να υπερπηδηθεί η διαίρεση ανάμεσα στη φυσική και την πνευματική εργασία και να επανενωθεί η σκέψη και η εργασία η οποία έχει σχισθεί σε κομμάτια κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της καπιταλιστικής ανάπτυξης.

  Σύμφωνα με τον Μαρξ, η πολυτεχνική εκπαίδευση παρέχει εξοικείωση με τις γενικές επιστημονικές αρχές όλων των παραγωγικών διαδικασιών και την ίδια ώρα διδάσκει στα παιδιά και τους ενήλικες πρακτικές ικανότητες που καθιστούν δυνατό για αυτούς να λειτουργούν βασικά εργαλεία που χρησιμοποιούνται σε όλες τις βιομηχανίες. Η Κρούπσκαγια μορφοποιεί αυτή την ιδέα με τον ακόλουθο τρόπο: ένα πολυτεχνικό σχολείο μπορεί να διακριθεί από ένα παραδοσιακό απ το γεγονός ότι εστιάζει στην ερμηνεία των εργασιακών διαδικασιών, στην ανάπτυξη της ικανότητας της ενοποίησης θεωρίας και πρακτικής και στην ικανότητα κατανόησης της αλληλεξάρτησης κάποιων φαινομένων, όπου το κέντρο της βαρύτητας σε ένα παραδοσιακό σχολείο κατευθύνεται προς την παροχή στους σπουδαστές εργασιακών ικανοτήτων. Ο κολεκτιβισμός, η ενοποίηση της πνευματικής και της φυσικής εργασίας, μια αλλαγή στις σχέσεις μεταξύ των φύλων, η κατάργηση του χάσματος μεταξύ φυσικής και πνευματικής ανάπτυξης αυτές είναι οι απόψεις κλειδιά αυτής της μεταβολής του ανθρώπου που είναι το θέμα της συζήτησης μας. Και το αποτέλεσμα αυτού του επιτεύγματος, η θριαμβευτική δόξα της όλης διαδικασίας του μετασχηματισμού της ανθρώπινης φύσης, θα είναι η εμφάνιση αυτού του υψηλότερου τύπου της ανθρώπινης ελευθερίας την οποία ο Μαρξ περιγράφει με τον ακόλουθο τρόπο: «Μόνο στον κομμουνισμό (στον οποίο μεταξύ άλλων έχει κάθε) άτομο τα μέσα της καλλιέργειας των ταλέντων του σε όλες τις κατευθύνσεις: μόνο στον κομμουνισμό επομένως, είναι δυνατή η προσωπική ελευθερία. Όπως σε όλες τις ανθρώπινες κοινωνίες, η ατομική προσωπικότητα πρέπει να κάνει αυτό το βήμα προς τα μπρος από την πραγματικότητα της ανάγκης προς τη σφαίρα της ελευθερίας, όπως περιγράφεται από τον Ένγκελς.

  Οπότε η μεταβολή του ανθρώπου και η δημιουργία ενός νέου υψηλότερου επιπέδου της ανθρώπινης προσωπικότητας και συμπεριφοράς τίθεται υπό συζήτηση είναι αναπόφευκτο ιδέες για έναν νέο τύπο ανθρώπου συνδέονται με την ανάμνηση της θεωρίας του Νίτσε για τον υπεράνθρωπο. Προχωρώντας από την τελείως αληθινή υπόθεση ότι η εξέλιξη δεν σταματάει με τον άνθρωπο και ότι ο σύγχρονος τύπος της ανθρώπινης ύπαρξης δεν αντιπροσωπεύουν τίποτε περισσότερο από μια γέφυρα, μια μεταβατική μορφή που οδηγεί σ έναν ανώτερο τύπο, ότι η εξέλιξη δεν εξάντλησε τις δυνατότητες της όταν δημιούργησε τον άνθρωπο και ότι ο σύγχρονος τύπος προσωπικότητας δεν είναι το υψηλότερο κατόρθωμα και η τελευταία λέξη στη διαδικασία της ανάπτυξης, ο Νίτσε συμπέρανε ότι ένα νέο δημιούργημα μπορεί να αναδειχθεί κατά τη διάρκεια της διαδικασίας της εξέλιξης, ένας υπεράνθρωπος, που θα έχει την ίδια σχέση προς τον σύγχρονο άνθρωπο, όπως ο τωρινός άνθρωπος έχει προς τον πίθηκο.

  Ωστόσο, ο Νίτσε φαντάστηκε ότι η ανάπτυξη αυτού του ανώτερου τύπου ανθρώπου υπόκειτο στον ίδιο νόμο της βιολογικής εξέλιξης, την πάλη για τη ζωή και την επιλογή βασισμένη πάνω στην επιβίωση του πιο προσαρμόσιμου, ο οποίος επικρατεί στον κόσμο ίων ζώων. Είναι για αυτό τον λόγο που η ιδέα της δύναμης, η αυτοεπιβεβαίωση της ανθρώπινης προσωπικότητας σ όλη την πληρότητα της ενστικτώδης δύναμης της και φιλοδοξίας ο άγριος ατομικισμός και οι εξέχοντες άντρες και γυναίκες, σχημάτισαν, σύμφωνα με τον Νίτσε, τον δρόμο για τη δημιουργία ενός υπεράνθρωπου.

  Αυτή η θεωρία είναι λαθεμένη, διότι παραγνωρίζει το γεγονός ότι οι νόμοι της ιστορικής εξέλιξης του ανθρώπου διαφέρουν θεμελιακά από τους νόμους της βιολογικής εξέλιξης και ότι η βασική διαφορά μεταξύ αυτών των δύο διαδικασιών συνίσταται στο γεγονός ότι μια ανθρώπινη ύπαρξη διαμορφώνεται και αναπτύσσεται σαν μια ιστορική κοινωνική ύπαρξη. Μόνο μια ανύψωση όλης της ανθρωπότητας σε ένα υψηλότερο επίπεδο στην κοινωνική ζωή. Η απελευθέρωση όλης της ανθρωπότητας, μπορεί να οδηγήσει στο σχηματισμό ενός νέου τύπου ανθρώπου.

  Ωστόσο, αυτή η αλλαγή στην ανθρώπινη συμπεριφορά, αυτή η αλλαγή της ανθρώπινης προσωπικότητας, πρέπει αναπόφευκτα να οδηγήσει σε επιπλέον εξέλιξη του ανθρώπου και στη μεταβολή του βιολογικού τύπου του ανθρώπου. Έχοντας κυριαρχήσει στις διαδικασίες που προσδιορίζουν τη δική του φύση, ο άνθρωπος που μάχεται με το γήρας και της ασθένειες, αναμφίβολα θα ανυψωθεί σε ένα ανώτερο επίπεδο και θα μετασχηματίσει την ίδια τη βιολογική οργάνωση των ανθρώπινων υπάρξεων. Αλλά αυτή είναι η πηγή του μεγαλύτερου ιστορικού παράδοξου της ανθρώπινης ανάπτυξης, ότι αυτός ο βιολογικός μετασχηματισμός του ανθρώπινου τύπου ο οποίος κυρίως επιτεύχθηκε μέσω της επιστήμης, της κοινωνικής εκπαίδευσης και της ορθολογικοποίησης όλου του τρόπου ζωής, δεν αντιπροσωπεύει μια προϋπόθεση αλλά αντίθετα είναι ένα αποτέλεσμα τις κοινωνικής απελευθερωτής του ανθρώπου.

  Μ αυτή την έννοια ο Ένγκελς. που είχε εξετάσει τη διαδικασία της εξέλιξης από τον πίθηκο στον άνθρωπο, είπε ότι είναι η εργασία που δημιούργησε τον άνθρωπο. Προχωρώντας από αυτό, κάποιος μπορεί να πει ότι νέοι τύποι εργασίας θα δημιουργήσουν τον νέο άνθρωπο και ότι αυτός ο νέος άνθρωπος θα μοιάζει με το παλιό είδος ανθρώπου, «τον παλιό Αδάμ», στο όνομα μόνο, με τον ίδιο τρόπο όπως, σύμφωνα με τη μεγάλη δήλωση του Σπινόζα, ένα σκυλί, το ζώο που γαβγίζει, μοιάζει με τον ουράνιο αστερισμό του Σείριου.